Tweet
Xử trí gẫy xương do chấn thương, những điều cần biết
Tai nạn thương tích (TNTT) hiện nay là một trong các nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trong 40 năm đầu của cuộc sống, liên quan chủ yếu người còn trẻ, làm mất nhiều năm sống hơn các bệnh lý khác.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới, mỗi năm có khoảng 5 triệu người tử vong do TNTT chiếm 9% các nguyên nhân tử vong, tương đương 14.000 người chết mỗi ngày. Chi phí cho việc điều trị và bù đắp kinh tế do mất khả năng lao động gây thiệt hại tới 100 tỷ đô la mỗi năm. Ở các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, TNTT đứng đầu các nguyên nhân gây tử vong và và tật.
Theo các nghiên cứu cho thấy, tổn thương hàng đầu do TNTT là chấn thương chi, nếu không được xử trí câp cứu kịp thời và đúng cách có thể gây biến chứng, thậm chí dẫn đến tử vong, hoặc để lại hậu quả lâu dài do phải cắt cụt chi, do tổn thương không hồi phục. Bệnh viện Việt Đức, trung tâm ngoại khoa hàng đầu của cả nước, mỗi năm khám và cấp cứu trên 30.000 trường hợp TNTT, riêng chấn thương gẫy chi có từ 11 đến 13.000 trường hợp. Nhiều bệnh nhân tử vong hoặc di chứng nặng nề suốt cả cuộc sống do không được sơ cứu đúng ngay từ khi xảy ra tai nạn. Để phòng tránh các nguy cơ đáng tiếc này, việc sơ cấp cứu chấn thương ban đầu, trong đó có xử trí gẫy xương là rất quan trọng. Cần phải nhận biết các dấu hiệu gẫy xương để xử trí cần thiết trước khi có cán bộ y tế đến, trong khi chưa có phim X quang xác định nhất là các trường hợp chấn thương gẫy xương lớn vùng cột sống, xương chậu, xương đùi ...
Nhận biết gẫy xương :
Trường hợp gẫy xương hở, thấy đầu xương gẫy lòi hẳn ra ngoài, chúng ta có thể dễ dàng nhận biết và xử trí.
Trường hợp gẫy xương kín, không nhìn thấy đầu xương, cần tìm các dấu hiệu chỉ điểm gẫy xương như sau :
Đầu tiên là giảm hoặc mất khả năng vận động vùng chi gãy. Một số trường hợp có khi nạn nhân vẫn có thể vận động, thậm chí đi lại được do xương gẫy cài nhau. Đặc biệt có những trường hợp người già, gẫy cố xương đùi mà vẫn đi lại được, chỉ hơi đau vùng háng khi vận động đi lại nên phải thăm khám kỹ để xác định.
Đau là dấu hiệu hay gặp nhất trong gẫy xương. Trường hợp nạn nhân đã hôn mê cần khám xét cụ thể để xác định gẫy xương, đặc biệt là chấn thương cột sống. Nguyên tắc là tất cả các nạn nhân có chấn thương sọ não cần phải coi là có chấn thương cột sống cổ và được xử trí như là có gẫy xương cột sống. Để tìm dấu hiệu này người ta dùng ngón tay trỏ miết dọc theo trục của xương hoặc dọc theo cột sống, nếu có gẫy xương bao giờ cũng đau ở một điểm nhất định và thường đau chói.
Có biểu hiện cử động bất thường khi khám vùng nghi ngờ gẫy xương, nhất là các gẫy xương chi. Bình thường thì chân tay chi có cử động gấp duỗi ở các khớp xương, nhưng khi nâng nạn nhân thấy cẳng chân, đùi có thể gấp được ở đùi, cẳng chân chẳng hạn thì đó là có khả năng xương bị gẫy chỗ cử động bất thường đó. Tuy nhiên không cố gắng tìm dấu hiệu này vì sẽ gây đau cho nạn nhân dẫn đến sốc, hoặc làm xương gẫy bị di lệch. Ngoài ra có thể thấy các biến dạng bất thường như bàn chân đổ ra ngoài khi nằm, đùi gấp góc ...
Lạo sạo vùng gẫy xương. Khi nạn nhân cử động, hoặc khi di chuyển, khám nạn nhân có thể thấy tiếng lạo sạo chỗ gẫy xương, đây là dấu hiệu chính xác trong chẩn đoán gẫy xương, nhưng cũng như trên, không cố tìm khám kỹ nạn nhân để tìm dấu hiệu này vì sẽ gây đau cho nạn nhân dẫn đến sốc, hoặc làm xương gẫy bị di lệch.
Trường hợp tiếp cận nạn nhân muộn hơn, có thể thấy các dấu hiệu sưng nề nhiều vùng chi hoặc chỗ gẫy xương, có tụ máu bầm tím da, có các nốt phỏng trên da vùng chi gãy giống như nốt phỏng trong trường hợp bị bỏng độ 2. Ngoài ra có thể thấy các khớp sưng nề tràn dịch nhất là các vị trí gãy xương gần khớp ví dụ trong trường hợp gẫy đầu dưới hoặc thân xương đùi thường có dấu hiệu sưng khớp gối.
Xử trí gẫy xương sơ bộ :
Khi nhận biết có dấu hiệu gẫy xương, việc sử trí theo 2 nguyên tắc cơ bản là cầm máu bên ngoài; bất động và giảm đau.
Cầm máu bên ngoài : nếu trường hợp nạn nhân có chảy máu nhiều, đầu xương chọc ra ngoài da, không nên cố ý đẩy ngược đầu xương vào trong vì động tác này có thể nguy hiểm, gây sốc cho nạn nhân, nguy cơ nhiễm trùng về sau. Do vậy chỉ cần đắp gạc sạch nên đầu xương gẫy và chỗ chảy máu, sau đó băng ép lại. Nên cầm máu bằng băng ép trực tiếp hơn là làm garo vì nếu garo để quên, không có theo dõi của cán bộ y tế sẽ có thể dẫn đến hoại tử chi do thiếu máu.
Bất động :
Việc bất động đóng vai trò quan trọng trong bước đầu xử trí cấp cứu người bệnh bị gẫy xương. Nếu xử trí không đúng, có thể gây nguy hiểm tính mạng do chèn ép tuỷ nhất là gãy tuỷ cổ, hoặc sốc do đau, do mất máu nếu có gẫy các xương lớn. Ngoài ra có thể dẫn tới các biến chứng như liệt, chèn ép thần kinh, thậm chí hoại tử chi .
Để bất động cột sống, cần gọi thêm người phụ giúp, cột sống lưng thì bất động và vận chuyển kiểu bó giò, mọi người đứng cùng phía và chuyển nạn nhân sang ván cứng để vận chuyển. Nếu nghi ngờ tổn thương cột sống cố, cần lưu ý luồn tay dưới cổ nạn nhân giữ liên tục khi vận chuyển, hoặc dùng bao cát chèn vào 2 bên cổ nạn nhân khi vận chuyển.
Gẫy xương chậu, luồn tay giữ đỡ vùng mông, chuyển nhẹ nhàng sang ván cứng để di chuyển nạn nhân, không để bất cứ vật gì lót đệm bên dưới.
Gẫy xương chi có thể dùng nẹp tự tạo để bất động. Thông thường có thể dùng các miếng gỗ, cành cây dài thẳng bọc vải, sau đó đặt dọc theo chiều dài của chi, cuốn băng lại bên ngoài trước khi đưa lên cáng, vận chuyển nạn nhân. Nguyên tắc là phải dùng 3 nẹp đặt xung quanh trục xương và dài quá các khớp phía trên và phía dưới xương bị gẫy. Với các cháu nhỏ, có thể dùng bìa các tôn cứng để tạo nẹp bất động .
Trường hợp đặc biệt chi bị đứt rời thì cần bọc kín phần chi đứt rời này bằng khăn sạch vô trùng, đồng thời đắp nước nuối làm ẩm và để tất cả vào túi nilon vô trùng, sau đó làm lạnh bằng đá phủ bên ngoài. Nếu bảo quản đúng nguyên tắc thì chi bị đứt rời sau 18 đến 20 tiếng đồng hồ vẫn có thể dùng nối lại được.
Giảm đau :
Trong quá trình vận chuyển, người bệnh cần được giảm đau bằng các thuốc giảm đau theo chi định của bác sĩ. Ngoài ra người bệnh có thể được truyền dịch, thở o xy hỗ trợ nếu có kèm nhiều thương tổn, có sốc, mất máu.
Việc nhận biết và xử trí gẫy xương ban đầu do TNTT là rất quan trọng, không chỉ nhân viên y tế mà mọi người dân cần có kiến thức tổi thiểu để cứu bản thân cũng như người thân của mình. Xử trí sớm và đúng cách sẽ giúp giảm tỷ lệ biến chứng và tử vong do chấn thương gẫy xương.
Bs Nguyễn Đức Chính
Theo Tổ chức Y tế Thế giới, mỗi năm có khoảng 5 triệu người tử vong do TNTT chiếm 9% các nguyên nhân tử vong, tương đương 14.000 người chết mỗi ngày. Chi phí cho việc điều trị và bù đắp kinh tế do mất khả năng lao động gây thiệt hại tới 100 tỷ đô la mỗi năm. Ở các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, TNTT đứng đầu các nguyên nhân gây tử vong và và tật.
Theo các nghiên cứu cho thấy, tổn thương hàng đầu do TNTT là chấn thương chi, nếu không được xử trí câp cứu kịp thời và đúng cách có thể gây biến chứng, thậm chí dẫn đến tử vong, hoặc để lại hậu quả lâu dài do phải cắt cụt chi, do tổn thương không hồi phục. Bệnh viện Việt Đức, trung tâm ngoại khoa hàng đầu của cả nước, mỗi năm khám và cấp cứu trên 30.000 trường hợp TNTT, riêng chấn thương gẫy chi có từ 11 đến 13.000 trường hợp. Nhiều bệnh nhân tử vong hoặc di chứng nặng nề suốt cả cuộc sống do không được sơ cứu đúng ngay từ khi xảy ra tai nạn. Để phòng tránh các nguy cơ đáng tiếc này, việc sơ cấp cứu chấn thương ban đầu, trong đó có xử trí gẫy xương là rất quan trọng. Cần phải nhận biết các dấu hiệu gẫy xương để xử trí cần thiết trước khi có cán bộ y tế đến, trong khi chưa có phim X quang xác định nhất là các trường hợp chấn thương gẫy xương lớn vùng cột sống, xương chậu, xương đùi ...
Nhận biết gẫy xương :
Trường hợp gẫy xương hở, thấy đầu xương gẫy lòi hẳn ra ngoài, chúng ta có thể dễ dàng nhận biết và xử trí.
Trường hợp gẫy xương kín, không nhìn thấy đầu xương, cần tìm các dấu hiệu chỉ điểm gẫy xương như sau :
Đầu tiên là giảm hoặc mất khả năng vận động vùng chi gãy. Một số trường hợp có khi nạn nhân vẫn có thể vận động, thậm chí đi lại được do xương gẫy cài nhau. Đặc biệt có những trường hợp người già, gẫy cố xương đùi mà vẫn đi lại được, chỉ hơi đau vùng háng khi vận động đi lại nên phải thăm khám kỹ để xác định.
Đau là dấu hiệu hay gặp nhất trong gẫy xương. Trường hợp nạn nhân đã hôn mê cần khám xét cụ thể để xác định gẫy xương, đặc biệt là chấn thương cột sống. Nguyên tắc là tất cả các nạn nhân có chấn thương sọ não cần phải coi là có chấn thương cột sống cổ và được xử trí như là có gẫy xương cột sống. Để tìm dấu hiệu này người ta dùng ngón tay trỏ miết dọc theo trục của xương hoặc dọc theo cột sống, nếu có gẫy xương bao giờ cũng đau ở một điểm nhất định và thường đau chói.
Có biểu hiện cử động bất thường khi khám vùng nghi ngờ gẫy xương, nhất là các gẫy xương chi. Bình thường thì chân tay chi có cử động gấp duỗi ở các khớp xương, nhưng khi nâng nạn nhân thấy cẳng chân, đùi có thể gấp được ở đùi, cẳng chân chẳng hạn thì đó là có khả năng xương bị gẫy chỗ cử động bất thường đó. Tuy nhiên không cố gắng tìm dấu hiệu này vì sẽ gây đau cho nạn nhân dẫn đến sốc, hoặc làm xương gẫy bị di lệch. Ngoài ra có thể thấy các biến dạng bất thường như bàn chân đổ ra ngoài khi nằm, đùi gấp góc ...
Lạo sạo vùng gẫy xương. Khi nạn nhân cử động, hoặc khi di chuyển, khám nạn nhân có thể thấy tiếng lạo sạo chỗ gẫy xương, đây là dấu hiệu chính xác trong chẩn đoán gẫy xương, nhưng cũng như trên, không cố tìm khám kỹ nạn nhân để tìm dấu hiệu này vì sẽ gây đau cho nạn nhân dẫn đến sốc, hoặc làm xương gẫy bị di lệch.
Trường hợp tiếp cận nạn nhân muộn hơn, có thể thấy các dấu hiệu sưng nề nhiều vùng chi hoặc chỗ gẫy xương, có tụ máu bầm tím da, có các nốt phỏng trên da vùng chi gãy giống như nốt phỏng trong trường hợp bị bỏng độ 2. Ngoài ra có thể thấy các khớp sưng nề tràn dịch nhất là các vị trí gãy xương gần khớp ví dụ trong trường hợp gẫy đầu dưới hoặc thân xương đùi thường có dấu hiệu sưng khớp gối.
Xử trí gẫy xương sơ bộ :
Khi nhận biết có dấu hiệu gẫy xương, việc sử trí theo 2 nguyên tắc cơ bản là cầm máu bên ngoài; bất động và giảm đau.
Cầm máu bên ngoài : nếu trường hợp nạn nhân có chảy máu nhiều, đầu xương chọc ra ngoài da, không nên cố ý đẩy ngược đầu xương vào trong vì động tác này có thể nguy hiểm, gây sốc cho nạn nhân, nguy cơ nhiễm trùng về sau. Do vậy chỉ cần đắp gạc sạch nên đầu xương gẫy và chỗ chảy máu, sau đó băng ép lại. Nên cầm máu bằng băng ép trực tiếp hơn là làm garo vì nếu garo để quên, không có theo dõi của cán bộ y tế sẽ có thể dẫn đến hoại tử chi do thiếu máu.
Bất động :
Việc bất động đóng vai trò quan trọng trong bước đầu xử trí cấp cứu người bệnh bị gẫy xương. Nếu xử trí không đúng, có thể gây nguy hiểm tính mạng do chèn ép tuỷ nhất là gãy tuỷ cổ, hoặc sốc do đau, do mất máu nếu có gẫy các xương lớn. Ngoài ra có thể dẫn tới các biến chứng như liệt, chèn ép thần kinh, thậm chí hoại tử chi .
Để bất động cột sống, cần gọi thêm người phụ giúp, cột sống lưng thì bất động và vận chuyển kiểu bó giò, mọi người đứng cùng phía và chuyển nạn nhân sang ván cứng để vận chuyển. Nếu nghi ngờ tổn thương cột sống cố, cần lưu ý luồn tay dưới cổ nạn nhân giữ liên tục khi vận chuyển, hoặc dùng bao cát chèn vào 2 bên cổ nạn nhân khi vận chuyển.
Gẫy xương chậu, luồn tay giữ đỡ vùng mông, chuyển nhẹ nhàng sang ván cứng để di chuyển nạn nhân, không để bất cứ vật gì lót đệm bên dưới.
Gẫy xương chi có thể dùng nẹp tự tạo để bất động. Thông thường có thể dùng các miếng gỗ, cành cây dài thẳng bọc vải, sau đó đặt dọc theo chiều dài của chi, cuốn băng lại bên ngoài trước khi đưa lên cáng, vận chuyển nạn nhân. Nguyên tắc là phải dùng 3 nẹp đặt xung quanh trục xương và dài quá các khớp phía trên và phía dưới xương bị gẫy. Với các cháu nhỏ, có thể dùng bìa các tôn cứng để tạo nẹp bất động .
Trường hợp đặc biệt chi bị đứt rời thì cần bọc kín phần chi đứt rời này bằng khăn sạch vô trùng, đồng thời đắp nước nuối làm ẩm và để tất cả vào túi nilon vô trùng, sau đó làm lạnh bằng đá phủ bên ngoài. Nếu bảo quản đúng nguyên tắc thì chi bị đứt rời sau 18 đến 20 tiếng đồng hồ vẫn có thể dùng nối lại được.
Giảm đau :
Trong quá trình vận chuyển, người bệnh cần được giảm đau bằng các thuốc giảm đau theo chi định của bác sĩ. Ngoài ra người bệnh có thể được truyền dịch, thở o xy hỗ trợ nếu có kèm nhiều thương tổn, có sốc, mất máu.
Việc nhận biết và xử trí gẫy xương ban đầu do TNTT là rất quan trọng, không chỉ nhân viên y tế mà mọi người dân cần có kiến thức tổi thiểu để cứu bản thân cũng như người thân của mình. Xử trí sớm và đúng cách sẽ giúp giảm tỷ lệ biến chứng và tử vong do chấn thương gẫy xương.
Bs Nguyễn Đức Chính
and 