Tweet
Lẩy Kiều, tập Kiều, bói Kiều
Ta thường nghe : lẩy Kiều. Có đúng như thế là "lẩy Kiều" theo nghĩa mà truyền thống xưa đã thực hiện hay không?
Thực ra, xung quanh Truyện Kiều, dân gian còn có đố Kiều, ngâm Kiều, vịnh Kiều, dẫn Kiều… vân vân. Ba hình thức tập, lẩy, bói là hay dùng và thú vị hơn cả.
1. “Lẩy” có lẽ là từ thuần Việt. Từ này có hình ảnh là như dây đàn, khi gảy thì phát ra tiếng, cũng có thể xưa kia lẩy/gẩy cùng nghĩa, do thời gian biến âm đi. “Lẩy Kiều” thường là ghép các câu khác nhau trong Truyện Kiều với nhau, tạo ra nghĩa khác, ứng với văn cảnh khác.
Ví dụ như câu: “Thúc ông nhà ở gần quanh/ Bạc đem mặt bạc lánh mình cho xa”. Hai câu này ở hai cảnh huống khác nhau, vị trí khác nhau trong Truyện Kiều, ghép với nhau chỉ tình cảnh của người chô hàng xóm mượn tiền, thúc mãi đến khi phát hiện người vay tiền đã đi đâu rồi.
Lẩy Kiều không phải chỉ có 2 câu (1 cặp lục bát) mà có thể có nhiều câu. Ví dụ lẩy Kiều như thế này: “Trên vì nước, dưới vì nhà/ Lòng này ai tỏ cho ta hỡi lòng/ Nhìn càng lã chã giọt hồng,/ Nỗi lòng ai ở trong lòng mà ra…” là để chỉ cái ống máng nước, đón nước từ mái nhà. Chọn 4 câu “lung tung” trong Truyện Kiều như vậy để tả cái máng nước thì tài quá.
Lẩy Kiều đòi hỏi người chơi phải thuộc Kiều, tức cảnh sinh… thơ ngay. Do đó “lẩy Kiều” cực khó.
Như vậy, các câu Kiều đọc ra trong một tình thế khác với Truyện Kiều mà giữ nguyên trật tự câu trong truyện, thì không phải “lẩy Kiều”, nó chỉ là một trường hợp riêng của “lẩy”, đó là “dẫn”, “dẫn Kiều”. So với lẩy, dẫn Kiều dễ hơn rất nhiều. Các nhà nho xưa hầu như không để lại giai thoại về “dẫn” mà thường phấn đấu “lẩy” hoặc “tập”
2. “Tập Kiều” là cũng ghép các câu Kiều như “lẩy Kiều” nhưng có thể thêm bớt từ khác để ra những câu theo “hình thức Kiều” mà mang tinh thần khác, phù hợp với văn cảnh. Tập Kiều khó với người bình dân, nhưng lại thú vị và dễ với những bậc cao thủ chữ nghĩa. Đặc biệt rất nhiều thơ thuộc dạng tập Kiều. Ví dụ khi về quê : “Quê hương nghĩa nặng tình cao/ Năm mươi năm ấy biết bao nhiêu tình”. Trường hợp này dùng chữ của Kiều rất ít, lấy ý “mười lăm năm ấy biết bao nhiêu tình” thế mà vẫn nhận ra hình thức mượn Kiều, còn tinh thần đúng với nỗi lòng người xa nhà thăm quê. Còn khi tiễn Tổng thống Sucacno ở sân bay, tập Kiều: “Cánh hồng bay bổng tuyệt vời/ Đang mòn con mắt phương trời xa xăm”. Câu này chỉ thay đúng 1 chữ “đã” thành “đang”.
3. Bói Kiều là dạng thức “ăn theo” Truyện Kiều trong dân gian rộng rãi nhất, vì nó dễ thực hiện, đánh trúng thói quen đam mê bói toán, nhưng ở đây bói toán có văn. Mang cuốn truyện Kiều ra, khi muốn bói thì khấn khứa cô Kiều và “ông Kiều” (tức là ông làm ra Truyện Kiều), rồi mở ra, nhìn vào đâu trước thì đọc, rồi bói xem vận mệnh hoàn cảnh như thế nào. Ví dụ chuẩn bị đi gặp một người không rõ có nên kết thân không mà bói ra câu: “Vinh hoa bõ lúc phong trần/ Chữ tình ngày lại thêm xuân một ngày”, thì ok rồi, cứ thế mà tiến lên thôi.
Do Truyện Kiều dài, có mọi tình huống, nhân vật chính trải qua nhiều trạng thái tình cảm, nên sẽ đáp ứng mọi hoàn cảnh của người bói. Tuy nhiên, bói kiểu nào cũng tương đối thôi, có thể “gian lận” một chút. Vì đầu sách là tình huống nào, cuối sách là tình huống nào, có thể cố ý mở vào đầu hay cuối. Nhưng Truyện Kiều có cái hay là vui buồn đan xen nhau, hy vọng và thất vọng liên tục nên cũng tăng tính ngẫu nhiên khi bói.
4. Hình thức chơi Kiều đã dần mai một, rồi nó sẽ mất. Truyện Kiều dĩ nhiên còn, nhưng sẽ không còn sống trong dân như xưa, nó chỉ còn sống trong bài học văn học, trong kho tàng văn chương. Thời đại ngày nay đang chứng kiến sự biến chuyển đó. Đến nỗi nhà nhà nói “lẩy Kiểu”, người người nói “lẩy Kiều”, mà tra ra cách chơi Kiều ngày xưa, đó chỉ là “dẫn Kiều”, một khía cạnh nào đó là “bói Kiều” mà thôi, đó là điều mà các nhà Nho xưa ít dùng lắm.
[ N.X.H. ]