Tweet
Con cóc trong hang
Con cóc nhảy ra
Con cóc nhảy ra
Con cóc ngồi đó
Con cóc ngồi đó
Con cóc nhảy đi.
Yêu thơ, thuộc khá nhiều thơ, tôi có thói quen hay đọc thơ, khe khẽ, một mình, nhất là vào những buổi chiều, đi làm về, nhìn nắng ngẩn ngơ vàng, lòng bỗng dưng, nói như Xuân Diệu, hiu hiu khẽ buồn. Những lúc ấy, dù không mong, thơ vẫn hiện về, thầm thì, như một lời đồng điệu. Thường là thơ của Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử và nhiều nhà thơ khác, trước năm 1945; những bài thơ ngọt
ngào vô hạn, đọc lên, ngỡ có hương thơm thoang thoảng quanh mình và ngỡ lòng mình, giống như Hồ Dzếnh ngày nào, hóa thành rừng, thành mây, đầy một niềm chiều.
Thế nhưng lạ, đã mấy năm rồi, không hiểu tại sao, càng ngày tôi càng mất dần cái thói quen thơ mộng ấỵ Tôi vẫn đọc thơ như hầu như bài thơ nào đang đọc dở dang cũng đều bị cắt ngang bởi một bài thơ rất vô duyên: Thơ con cóc. Từ đâu đó, tận trong tiềm thức, bài "Thơ con cóc" nhảy chồm ra, giành giật, chen lấn, xô đẩy, cuối cùng, thật oái oăm, bao giờ nó cũng thắng thế.
Một buổi trưa không biết ở thời nào
Như buổi trưa nhè nhẹ trong ca dao...
Con cóc trong hang
Con cóc nhảy ra...
Cứ thế. Có thể nói, suốt mấy năm nay, cơ hồ tôi không đọc trọn vẹn một bài thơ nào ngoài bài "Thơ con cóc".
Bận bịu quá, quên đi thì thôi, còn hễ nhớ đến thơ thì bao giờ cũng thế, bài "Thơ con cóc" lại hiện ra, sừng sững, án ngữ hết mọi nẻo đường, không cho bài thơ nào khác có được cái quyền được ngâm nga nữa.
Mà quái thật. Đâu phải tôi không biết đó là một bài thơ dở, cực kỳ dở, hơn nữa, với người Việt Nam, còn là điển hình của cái dở chung. Mỗi lần bắt gặp bài
thơ nào kém cỏi, chỉ có vần điệu ê a mà tình ý hoặc rỗng tuếch hoặc nhạt nhẽo, người Việt chúng ta - trong đó có tôi, dĩ nhiên - thường có thói quen phán: "Thơ con cóc!". "Thơ con cóc", do đó, được coi là lời chê bai nặng nề nhất, một sự phủ định hoàn toàn.
Tôi biết. Biết vậy mà vẫn bị nó ám ảnh mãi, nó không đi. Nó cứ phục kích đâu đó, trong một ngóc ngách nào đó của tâm hồn, chực có cơ hội, những lúc "tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn", lại hiện ra, thoạt đầu, như một sự nghịch ngợm, sau, dần dần, thật lạ lùng, cứ như một lời đồng điệu.
Vâng, như một lời đồng điệu. Tôi mơ hồ cảm thấy bài "Thơ con cóc" đã nói hộ dùm tôi bao nhiêu niềm u uẩn, cứ day dứt trong lòng. Những nỗi niềm ấy nhoi nhói đòi phát ngôn, đòi tìm tri ấm mới sau khi đã giã từ những người bạn cũ, rất mực hiền lành, chỉ quen một điệu "ví dầu cầu ván đóng đinh ... ôi nắng vàng sao mà nhớ nhung..." Từ sự cảm nhận mơ hồ này, dần dần, tôi khám phá ra một điều, là, trái hẳn những định kiến quen thuộc của chúng ta lâu nay, bài "Thơ con cóc" không chừng là một bài thơ haỵ
Mà đâu chỉ có một mình tôi nhận ra điều đó.
Dường như, tự thâm tâm và một cách thiếu tự giác, rất nhiều, nếu không nói là hầu hết người Việt Nam đều công nhận như thế. Có hai chứng cứ: một là, mọi người
đều ghi khắc mãi bài thơ ấy vào trí nhớ; hai là, mọi người đều coi đó là điển hình của cái dở chung. Trong số những bài thơ khuyết danh tại Việt Nam, dễ không có bài thơ nào được nhiều người nhớ như bài "Thơ con cóc". Ngay cả những người hoàn toàn hờ hững với thơ ca cũng thuộc lòng bài thơ ấỵ Trong ngôn ngữ của chúng ta, chữ "thơ con cóc" được dùng để chỉ sự nôm na, cọc cạch cũng như chữ
Hoạn Thư chỉ sự ghen tuông, chữ Thúc Sinh chỉ sự sợ vợ, chữ Tào Tháo chỉ sự gian hùng. Hai sự kiện này hoàn toàn mâu thuẫn với những lời lẽ bỉ thử chúng ta dành cho bài "Thơ con cóc" vì lý do giản dị: một tác phẩm văn học đã trở thành điển hình và được mọi người, từ thế hệ này qua thế hệ khác, từ thời đại này qua thời đại khác, ghi nhớ thì không thể nào dở được. Trong khi cái dở, nói như Hoài Thanh, không tiêu biểu gì hết (1), điển hình, một thuật ngữ quen thuộc trong trào lư Tân cổ điển, được Engels và sau đó, giới nghiên cứu văn học mác xít mượn
lại, là cái gì có tính khái quát cao, thể hiện bản chất sự vật, là đại diện cho số đông và do đó, chỉ có thể là kết quả của tài hoa và trí tuê.. Hạng người đểu giả
và đồi bại trong tình yêu bao giờ cũng nhan nhản trong cả cuộc đời lẫn văn chương ở mọi thời nhưng phải đợi đến ngòi bút thiên tài của Nguyễn Du, trong vài câu, với vài nét chấm phá, mới thành một điển hình: Sở Khanh.
Hạng người hợm mình và láu cá hẳn không hiếm trong xã hội Việt Nam, đặc biệt trong những buổi giao thời, được nhiều nhà văn quan tâm phản ánh, nhưng phải đợi đến ngòi bút sắc sảo của Vũ Trọng Phụng nó mới thành một điển hình: Xuân tóc đỏ. Khuôn mặt "hao hao như mặt lợn, trên đó gắn cái mũi vừa ngắn, vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi nhưvỏ cam sành, một đôi môi như miếng thịt trâu xám ngoách "phải nhờ Nam Cao mới trở thành một điển hình cho cái xấu nói chung, cái Xấu viết hoa: Thị Nở. Về phương diện giá trị điển hình, hình tượng con cóc không hề thua kém hình tượng Sở Khanh, Xuân tóc đỏ hay Thị Nở. Về phương diện sức sống, nó cũng đã vượt qua bao nhiêu thử thách, từ đời này qua đời khác, cứ tồn tại hoài. Không ngoa chút nào nếu gọi "Thơ con cóc" theo cách nói quen thuộc đã thành sáo ngữ của chúng ta là bài thơ "vượt thời gian". Nhà văn Nhất Linh, trong quyển "Viết và đọc tiểu thuyết", đã coi tính chất "vượt thời gian" là cơ sở chắc chắn nhất để xác định một tác phẩm lớn. Nhà thơ Xuân Diệu có cách ví von khá thú vị:
"Chiếc thuyền thơ thả trong biển thời gian, lúc đầu mới
hạ thủy còn chao lên chao xuống, gió bão từng kỳ làm chòng
đi chành lại, cứ cho thăng trầm mỗi đợt là mất hai mươi
năm đi, thì trải qua năm đợt hai mươi năm, mà vẫn cứ
giong lèo giương buồm phơi phới, như vậy có thể nói
được rằng: từ đây vào bất tử được rồi" (2).
Bài "Thơ con cóc" ra đời đã lâu, lâu lắm, được Trương Vĩnh Ký sư tập, in trong quyển "Chuyện đời xưa" xuất bản lần đầu tiên năm 1866, cho đến bây giờ, vượt
xa thời hạn Xuân Diệu đã nêu, vẫn còn âm vang trong lòng mọi người, còn gì mà ngờ nữa.
Tôi đoán, sẽ có người biện bạch, cho hiện tượng "vượt thời gian" của bài "thơ con cóc" xuất phát từ những nguyên nhân khác, không phải là giá trị nghệ thuật của nó, chẳng hạn, vì ngắn nên dễ nhớ, vì nó dở đến cực độ của cái dở hoặc vì nó gắn liền với một câu chuyện tiếu lâm nổi tiếng (3). Theo tôi, những luận cứ này đều không vững. Đồng ý ngắn thì dễ nhớ nhưng không phải cứ hễ ngắn là được người ta nhớ. Thơ 14 chữ của Thi Vũ hoặc thơ mini của Trần Dần, chẳng hạn. Còn cái dở thì hiếm gì, đầy dẫy, có bài nào được nhớ đâủ Trong ngôn ngữ xưa nay, chúng ta thường nói: làm thơ hay như Đỗ Phủ, phóng túng như Lý Bạch, giản dị như Bạch Cư Dị, đẽo gọt kỳ khu như Giả Đảo, nhưng không hề có cách nói nào đại loại như làm thơ dở như ông A bà B. Tuyệt đối không. Đã dở thì bị tuyệt vong, bị tiêu tán tức khắc, không còn lại gì cả, kể cả một cái tên, đừng nói gì là nguyên vẹn tác phẩm. Bài "Thơ con cóc" được tồn tại cũng không phải nhờ câu chuyện tiếu lâm gắn liền với nó nếu không muốn nói, ngược lại, câu chuyện tiếu lâm ấy sở dĩ còn được lưu truyền là nhờ bài "Thơ con cóc". Có ba lý do để khẳng định điều này: một là, nếu bỏ bài thơ đi, câu chuyện sẽ trở thành hoàn toàn nhảm nhí và vô nghĩa; hai là, đã nhiều người dùng lại câu chuyện ấy, chỉ thay đổi những lời thơ xướng họa, có những lời thơ tục, vui và ngộ nghĩnh hơn bài "Thơ con cóc" nhiều (4), song tất cả đều rơi hút vào quên lãng; ba là, rất nhiều người chỉ nhớ bài "Thơ con cóc" nhưng lại không nhớ được câu chuyện tiếu lâm kia,
nghĩa là, nói cách khác, với họ, bài "thơ con cóc" được ghi nhận như một tác phẩm độc lập.
Như vậy, có thể nói, qua việc nhớ bài "thơ con cóc", việc coi "thơ con cóc" như là một điển hình của cái dở, từ trong vô thức, chúng ta đã thừa nhận giá trị của nó, đã linh cảm được đó là một bài thơ haỵ Song có lẽ vì cái hay của nó quá lạ, khác hẳn những cái hay chúng ta quen thưởng thức, cho nên lý trí chúng ta tự nhiên đâm ngờ vực, cuối cùng, lý trí thắng thế: bài thơ bị liệt vào loại dở. Sự hàm oan của bài "Thơ con cóc", do đó, gắn liền với sự hàm oan của một quan điểm thẩm mỹ quen thuộc, đang giữ vai trò thống trị trong sinh hoạt văn học
nghệ thuật lâu naỵ
Bài "Thơ con cóc" hay ở chỗ nào.
Trước hết và có lẽ cũng hiển nhiên hơn hết, đó là bài thơ hay nhất trong tất cả những bài thơ miêu tả cái dở, cái kém nghệ thuật và kém thẩm mỹ. Ở mức độ nào
đó, có thể coi "thơ con cóc" cũNg tương tự bức chân dung Thị Nở của Nam Cao Nếu Thị Nở là điển hình của cái Xấu, Thơ con cóc sẽ là điển hình của cái Dở. Chỉ riêng ở khía cạnh này, Thơ con cóc đã là một cái gì khá mới mẻ và đầy táo bạo, khác hẳn mỹ học truyền thống vốn đồng nhất cái đẹp của tác phẩm nghệ thuật với cái đẹp của đối tượng được tác phẩm nghệ thuật miêu tả, từ đó, hình thành một lối đi độc đạo trong sáng tác: mọi người đều chăm chăm chọn những nhân vật đẹp, những khung cảnh đẹp. Văn học dân gian và tiểu thuyết thoát ly ra khỏi quan điểm hẹp hòi này khá sớm có lẽ do bản chất dân chủ của chúng. Thơ cứ đắm đuối mãI trong cõi mộng mợ Cái xấu, cái tầm thường bị gạt qua một bên, trở thành lãnh địa dành riêng cho thơ trào phúng.
Ngay trong giới hạn của thơ trào phúng, cho đến nay, người ta cũng chỉ thành công trong việc khắc họa những cái xấu theo nghĩa đạo đức học hoặc xã hội học, tức những nhân vật, những sự kiện lố bịch, nhố nhăng, chướng tai gai mắt, nhưng lại không thành công trong việc miêu tả cái xấu theo nghĩa thẩm mỹ học. Tất cả những bài thơ phê phán cái dở đều ... khá dở. Còn lại, chỉ còn lại trong suốt
lịch sử văn học Việt Nam, hai câu thơ này của Hồ Xuân Hương:
Một đàn thằng ngọng đứng xem chuông
Chúng bảo nhau rằng: ấy ái uông.
Nhưng Hồ Xuân Hương, trong hai câu thơ này, không có chủ tâm nói về cái dở. Bà chỉ nhằm chế diễu sứ bất tài mà thôi.
Như thế, có thể coi bài "Thơ con cóc" là bài thơ duy nhất thành công trong việc nêu bật đặc điểm của những bài-thơ-thi.-nở ê hề, xưa cũng như nay, trong cũng như ngoài nước.
Tuy nhiên, giá trị bài "thơ con cóc" không phải chỉ có như vậỵ Đọc bài thơ một cách nghiêm chỉnh như đọc một bài thơ trữ tình và quên đi câu chuyện tiếu lâm ngớ ngẩn chung quanh nó, chúng ta sẽ phát hiện ra một số điều rất la.
Trước hết, về phương diện kết cấu, bài thơ rất ngắn, chỉ có sáu câu, lại được cắt ra làm 3 đoạn. Câu đầu của đoạn sau lặp lại nguyên vẹn câu cuối của câu
trước. Thành ra, trừ câu đầu và câu cuối, tất cả bài thơ còn lại đều xuất hiện hai lần, cách nhau một quãng ngắt hơi, một quãng im lặng dài vì là thuộc hai đọan thơ
khác nhaụ Cái quãng ngắt hơi ấy tạo ra cảm giác nghiêm trang, trịnh trọng cho cái động tác được miêu tả. Đây chỉ là kỹ thuật thông thường khi kể chuyện, đặc biệt những chuyện có vẻ ly kỳ, rùng rợn. Thế nhưng, khác với các câu chuyện ma, chẳng hạn, sau mỗi lần người kể im lặng để tạo tâm thế căng thẳng, hồi hộp cho người nghe hoặc người đọc là một chi tiết bất ngờ, hoàn toàn bất ngờ, bài "thơ con cóc", ngược lại, sau mỗi lần ngắt hơi, lại lặp lại nguyên văn điều đã nóị Điều này tạo nên một cảm giác nghịch lý: nó vừa nghiêm trang, trịnh trọng lai vừa
rất nhàm, rất nhảm.
Tính chất nghịch lý ấy lại được nhìn thấy ở một phương diện khác: hình tượng "con cóc", lặp đi lặp lại sáu lần, chiếm nửa số lượng từ vựng trong bài, luôn
luôn đứng làm chủ ngữ trong mọi câu thơ, nổi bật, uy nghi, vừa như một tượng đài lại vừa như một quyền lực.
Nửa số từ vựng còn lại chỉ vừa đủ để diễn tả bốn động tác căn bản của con cóc: ở trong hang, nhảy ra, ngồi lại và cuối cùng, nhảy đị Những động tác này không
những nhàm, nhảm và còn vô nghĩa nữạ Sự vô nghĩa này lại được cố tình trình bày một cách trịnh trọng: yếu tố hài hước của bài thơ được khơi dậy từ đây; lý do chính khiến "thơ con cóc" bị coi là điển hình của cái dở nằm ở đâỵ Và cũng từ đây, chúng ta thấy được chủ đề của bài thơ: nó không phải là bài thơ tả con cóc mà, qua con cóc, bài thơ nói về những sự trịnh-trọng-vô-nghĩa.
Sự kết hợp giữa hai yếu tố trịnh trọng và vô nghĩa góp phần mở rộng trường liên tưởng của bài thơ:
với loài cóc, chỉ có thể có sự vô nghĩa chứ không có sự trịnh tro.ng. Trịnh trọng là khái niệm dùng cho con người, một loài vật có trí tuệ và khả năng tự giác để gán cho hành động của mình như một giá trị nào đó có khi chính nó không có.
Bài "thơ con cóc", như thế, đang nói về con người. Về tôi. Về chi.. Về anh. Về tất cả chúng ta. Trong cuộc đời, chúng ta làm bao nhiêu công việc, đôi khi, một cách
cực kỳ nghiêm cẩn. Chúng ta đắn đo trước khi khởi sự Đã đành. Chúng ta còn có thói quen tự chiêm ngưỡng mình lúc đang hành đô.ng. Chúng ta tự khoác lên chúng ta cơ man nào những hào quang lấp lánh. Chúng ta lạm dụng tính từ để miêu tả, để tô vẽ việc làm của chúng tạ Cuối cùng, chúng ta chỉ sống với sự diễn dịch về cuộc đời chứ không phảI với chính cuộc đời. Huyền thoại lên ngôi. Ảo
ảnh che khuất hiện thực. Lê Duẩn và những người lãnh đạo Đảng cộng sản Việt Nam vào năm 1975, khi hứa hẹn chỉ trong vòng 10, 15 năm Việt Nam sẽ trở thành một cường quốc, là nạn nhân của chính cái nhìn tự mê hoặc của họ: thay vì nhìn đất nước Việt Nam như một xứ sở tan nát sau chiến tranh khốc liệt và dai dẳng, họ chỉ nhìn nó như là sự anh hùng và sự sáng suốt, những khả năng có thể làm được phép lạ Hiện nay, Đảng cộng sản cứ tiếp tục sống trong thế giới phi thực ấy khi họ khăng khăng khẳng định chỉ có họ mới đủ sức cứu vãn đất nước và một mực từ chối yêu cầu dân chủ hóa chế đô.. Và cả chúng ta nữa, liệu chúng ta có thoát khỏi sự diễn dịch về hành động bỏ nước ra đi của chúng ta để nhìn thẳng vào thực tế của cuộc đờỉ Bài "thơ con cóc" nhắc nhở chúng ta một sự thật: cuộc đời là cái nó là chứ không phảI cái nó được nghĩ là. Bỏ hết những tính từ lộng lẫy, những sự diễn dịch đầy chủ quan, và do đó, đầy ảo tưởng, cuộc đời nào cũng chỉ còn lại vài động tác căn bản, đại khái nhảy vào, nhảy ra, thế thôị Ừ, thì cuối cùng cũng chẳng ra làm sao; từ Indonesia nhảy vọt qua Pháp, rồi từ Pháp lại nhảy vọt qua Úc, tưởng làm được điều gì ghê gớm lắm; té ra, không, chỉ ngồi ỳ một chỗ với áo cơm, với nợ nần, với mộng tương, với nhớ nhung lan man, chờ một
ngày lại nhảy đi nữa.
Mà đi đâủ Bài thơ mở ra bằng một không gian hẹp, xác định và không chừng ấm áp lắm: cái hang. Các động từ kế tiếp đều là những động từ chỉ phương hướng,
rõ ràng: nhảy ra, ngồi đó. Ở câu cuối cùng, bài thơ đóng lại bằng một động từ không phương hướng để mở ra một không gian vô định: nhảy đi Đi đâu? Ai mà biết. Chỉ nhảy đị Vậy thôị "Bể vô tận sá gì phương hướng nữa" (Vũ Hoàng Chương). Trời đất bao la, ai hơi đâu theo dõi cóc làm gì. Khác với tất cả những từ ở trên kết thúc bằng những nguyên âm mở (a/o), động từ "nhảy đi" kết thúc
bằng một nguyên âm hẹp, hẹp nhất trong các nguyên âm: "i".
Nó gợi nhớ cái âm hao áo não ê chề trong thơ Tú Xương ngày nào:
Tấp tểnh người đi, tớ cũng đi
Cũng lều cũng chõng cũng vô thi
(Đi thi)
Bụng buồn còn biết nói năng chi
Đệ nhất buồn là cái hỏng thi
(Thi hỏng)
Con đường đi vào cõi Hư Không mênh mông và tịch lặng, như thế, lại là một con đường hẹp. Và ngậm ngùi. Vô cùng ngậm ngùi.
Trong văn học dân gian, rất gần với bài "Thơ con cóc" là bài ca dao:
Cái kiến mày đậu cành đào
Leo phải cành cộc leo vào leo ra
Cái kiến mày đậu cành đa
Leo phải cành cộc leo ra leo vào
hoặc bài đồng dao:
Ông Nỉnh ông Ninh
Ông ra đầu đình
Ông gặp ông Nảng ông Nang
Ông Nảng ông Nang
Ông ra đầu làng
Ông gặp ông Nỉnh ông Ninh
Bài đồng dao này được nhà văn Bình Nguyên Lộc khen hay, hơn nữa, còn có ngầm ý bảo Tản Đà cũng không thể làm nổi (5). Tôi đồng ý. Có điều, chủ đề của bài đồng dao chỉ là sự chật chội, tù túng, quẩn quanh trong đời sống cộng đồng thôn xã Việt Nam ngày xưa cũNg như chủ đề bài ca dao trên chỉ là sự bế tắc, cùng quẩn, khốn khó của những thân phận con ong cái kiến trôi giạt giữa đờị Nó
không có cái "bận tâm lớn", cái "băn khoăn siêu hình" - chữ của nhà văn Võ Phiến (6) - như bài "Thơ con cóc". Ở phương diện này, có lẽ gần hơn với bài "Thơ con cóc" là bài "một mình đi luồn vô luồn ra trong núi chơi" của Nguyễn Đức Sơn:
Khi thấm mệt tôi đi luồn ra núi
Cuối chiều tà chỉ gặp cỏ hoang sơ
Bước lủi thủi tôi đi luồn vô núi
Nghe nắng tàn run rẩy bóng cây khô
Chân rục rã tôi đi luồn ra núi
Hồn rụng rời trước mặt bãi hư vô
Nguyễn Đức Sơn loăng quăng líu quíu đi luồn vô luồn ra trong núi cũng giống như con cóc cứ nhảy, rồi ngồi, rồi lại nhảy đị Thế thôị Hai bài thơ đều có cùng một chủ đề: sự vô nghĩa của kiếp ngườị Di đâu cũng thấy hư vộ Chất ngất trước mắt. Rợn ngợp trong lòng.
Cùng một chủ đề, nhưng rõ ràng bài "thơ con cóc" mạnh và sắc hơn bài thơ của Nguyễn Đức Sơn nhiều. Họ Nguyễn tuy mỏi mệt và tuyệt vọng đến não nề, nhưng tâm hồn ít ra cũng còn chút thanh thản đủ để nhìn ngắm ngoại cảnh chung quanh mình, từ bãi cỏ, cành cây đến nắng tàn; hơn nữa, còn chú ý đến thời gian, thoạt đầu, chỉ là chiều tà, sau, dần dần, biến thành hoàng hôn đang thoi thóp.
Chút điểm trang trong hình thức câu thơ, cũng đủ làm cho cảm xúc của Nguyễn Đức Sơn nhẹ đi, lênh rạ Như một niềm hiu hắt. Chỉ là một niềm hiu hắt. Mà như thế bài thơ lại có cái gì chênh vênh: hình tượng đi luồn vô, luồn ra trong núi
như muốn nói điều gì dữ dội hơn nhiều.
Bài "Thơ con cóc", ngược lại, trần trụi tuyệt đối. Như một cành gai. Không có đến lá, đừng nói gì đến hoa. Nó thô tháp. Nó mạnh bạo. Nó sần sùi. Và cũng có
thể nói, nó tàn nhẫn nữạ Nó xóa bỏ hết mọi son phấn và loại trừ hết tất cả cảm xúc thừa thãi để bắt người đọc một mình sững sờ đối diện với sự vô nghĩa của
cuộc đờị Không thể có thứ ngôn ngữ nào giản dị hơn thế nữa. Nó có phần giống thứ ngôn ngữ Albert Camus dùng khi viết "Người Xa Lạ": rời, tẻ, lạnh, không chỉ những từ thêu thùa, đẩy đưa mà cả những từ nối, những từ có chức năng diễn giải, phân tích cũng bị tước hết.
Không phải tôi chủ trương văn chương, muốn hay, phải cực kỳ giản di.. Có cái đẹp giản dị có cái đẹp đài các, đầy son phấn. Ở đây, vấn đề không phải là từ ngữ mà là thái độ: đặc điểm nổi bật nhất của bài "Thơ con cóc" là sự tự kiềm chế khi nói đến một chuyện cực kỳ bi thảm.
Các nhà phê bình văn học hay đả kích trường phái thơ-thị-nở vụng về, ngọng nghịu hoặc trường-phái-thơđdồ-chiểu khệnh khạng, lúc nào cũng lên gân, làm thơ cứ như giảng bài hoặc như bắn súng mà thường quên đi hoặc có khi đồng tình với trường phái thơ-thúy-kiều đến nay vẫn là dòng chủ đạo trong nền thơ Việt Nam, đẹp thì cũng có thể gọi là đẹp, nhưng là một cái đẹp rất sáo, rất cũ, đặc biệt, rất ru em và rất dầm dề. Ru em ở nhạc điệu: lúc nào cũng du dương, cũng nhè nhẹ, cũng à ơị Dầm dề ở cảm xúc: động một chút là thở than, là rơi nước mắt, là "Ôi Kim lang, hỡi Kim lang."
Việt Nam không phải là dân tộc duy nhất theo "đạo" thúy kiều. Đó là hiện tượng khá phổ biến trên thế giới ở thế kỷ trước, gắn liền với chủ nghĩa lãng mạn, xuất phát từ cái nhìn duy cảm, thói quen thi vị hoá và niềm say mê gãI những vết mụn âu sầu trong tâm hồn mình. Thoạt đầu, nó là một cuộc cách mạng, chống lại tính duy lý, tính chất quy phạm, sự sùng bái cá đẹp vĩnh cửu và bất biến của chủ nghĩa cổ điển, mở ra con đường mới cho văn học bằng cách đưa ra một cái nhìn mới đối với thiên nhiên, nhưng càng về sau tính chất sáng tạo càng phôi pha dần, các nhà thơ biến thành những chuyên viên đi sụt sùi trước những nấm mồ vô chủ, khóc lặng lẽ dưới mưa, ngẩn ngơ khi hoàng hôn xuống, lâu lâu lại gào lên não nuột:
Bữa nay lạnh, mặt trời đi ngủ sớm
Anh nhớ em, em hỡi, anh nhớ em ...
Ở Tây Phương, người ta từ bỏ thói quen sướt mướt này khá sớm. Ngay từ cuối thế kỷ XIX, các nhà thơ trong nhóm Thi Sơn (Parnassians) của Pháp đã chủ trương đè nén cảm xúc và đề cao cái nhìn khách quan trong thơ; từ đầu thế
kỷ XX, các nhà thơ thuộc phái Duy hình tượng (Imagism) của Anh và Mỹ đề ra mỘt số nguyên tắc làm thơ, trong đó, về phương diện ngôn ngữ, nguyên tắc đầu tiên là không dùng tính từ, những từ, theo họ, chỉ làm nhão cảm xúc chứ không
gợi ra điều gì cả; T.S.Eliot đưa ra quan niệm phi ngã trong thơ: nhà thơ không phải là người có một cá tính để thể hiện mà là người có một phương tiện đặc biệt để dùng: ngôn ngữ. Riêng ở Việt Nam, chủ nghĩa lãng mạn được du nhập khá muộn màng, từ đầu thập niên 30, từ đó, nói cứ mãi mãi giữ địa vị thống trị trong thợ Những thành tựu huy hoàng của Thơ Mới đã điều kiện hóa cách cảm thụ văn học của chúng tạ Ý thức thẩm mỹ của chúng ta trở thành hẹp hòi, phiến diện và cứng nhắc. Trong khi nhiều nhà thơ vẫn còn loay hoay dưới bóng của Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử...phần đông độc giả của thơ vẫn mang nguyên tâm trạng và tâm thế của thời 32-45.
Thay đổi một cách cảm bao giờ cũng khó khăn hơn là thay đổi một cách nghĩ, do đó, nói chung, những sự thay đổi trong thơ bao giờ cũng chậm chạp và nhiều trăn trở hơn các lãnh vực nghệ thuật hoặc các thể tài văn học khác. Nói theo ngôn ngữ chính trị, không ở đâu có nhiều thành phần lạc hậu, bảo thủ và phản động như là thế giới thợ Từ thập niên 20, văn xuôi đã chuyển mình trong khi thơ cứ ì ạch mãi trong lối mòn. Đầu thập niên 30, tiểu thuyết Tự Lực Văn Đoàn ra đời được hoan nghênh tức khắc, nhưng cùng lúc, phong trào Thơ Mới xuất hiện kéo theo bao nhiêu là tiếng la ó, phản đối, phần lớn từ những người làm thơ hoặc tự nhận là yêu thợ Cuối thập niên 50, ở miền Nam, chúng ta làm thân dễ dàng với câu văn xuôi của Mai Thảo song đến tận cuối thập niên 70 và không chừng cho đến cả hiện nay nữa, rất nhiều người trong chúng ta vẫn ngỡ ngàng trước những câu thơ của Thanh Tâm Tuyền. Sau năm 1975, ở hải ngoại, chúng ta đón nhận sự táo bạo trong truyện ngắn của Trần Vũ một cách đầy thiện cảm nhưng lại ngờ vực những cố gắng làm mới thơ của Chân Phương, Ðỗ Kh. Sau năm năm 1986, ở trong nước, truyện dài và truyện ngắn, đặc biệt là truyện ngắn, thay đổi khá nhiều với những thể nghiệm thông minh và tài hoa của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, riêng thơ, trừ một số ngoại lệ cực kỳ hiếm hoi, vẫn tiếp tục ầu ơ như cũ. Dường như, trong thơ, sau khi lột bỏ chiếc áo tứ thân, cho đến tận bây giờ, đa số chúng ta vẫn mặc hoài chiếc áo Le Mur, cái mốt của thời Thơ Mới. Thơ, do đó, thay vì sứ giả của tương lai, lại biến thành một thứ viện bảo tàng chất chứa các di chỉ của một thời xưa cũ, cái thời, nói như Thường Quán, trong bài "thơ xưa":
Xưa thơ niềm bình dị nắng trời cổ lục
Màu gió xanh câu hát níu câu hò
Chảy mãi suối nguồn núi sông uốn khúc
Nước đưa người qua bến nắng thơm tho ...
...Chỗ trú của thơ là nơi nào trong tóc bỏ đuôi gà
kia thầm lặng
Nắng thả rơi lên một lá trúc đào.
Buồn.
Nguyễn Hưng Quốc
ST !
Con cóc nhảy ra
Con cóc nhảy ra
Con cóc ngồi đó
Con cóc ngồi đó
Con cóc nhảy đi.
Yêu thơ, thuộc khá nhiều thơ, tôi có thói quen hay đọc thơ, khe khẽ, một mình, nhất là vào những buổi chiều, đi làm về, nhìn nắng ngẩn ngơ vàng, lòng bỗng dưng, nói như Xuân Diệu, hiu hiu khẽ buồn. Những lúc ấy, dù không mong, thơ vẫn hiện về, thầm thì, như một lời đồng điệu. Thường là thơ của Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử và nhiều nhà thơ khác, trước năm 1945; những bài thơ ngọt
ngào vô hạn, đọc lên, ngỡ có hương thơm thoang thoảng quanh mình và ngỡ lòng mình, giống như Hồ Dzếnh ngày nào, hóa thành rừng, thành mây, đầy một niềm chiều.
Thế nhưng lạ, đã mấy năm rồi, không hiểu tại sao, càng ngày tôi càng mất dần cái thói quen thơ mộng ấỵ Tôi vẫn đọc thơ như hầu như bài thơ nào đang đọc dở dang cũng đều bị cắt ngang bởi một bài thơ rất vô duyên: Thơ con cóc. Từ đâu đó, tận trong tiềm thức, bài "Thơ con cóc" nhảy chồm ra, giành giật, chen lấn, xô đẩy, cuối cùng, thật oái oăm, bao giờ nó cũng thắng thế.
Một buổi trưa không biết ở thời nào
Như buổi trưa nhè nhẹ trong ca dao...
Con cóc trong hang
Con cóc nhảy ra...
Cứ thế. Có thể nói, suốt mấy năm nay, cơ hồ tôi không đọc trọn vẹn một bài thơ nào ngoài bài "Thơ con cóc".
Bận bịu quá, quên đi thì thôi, còn hễ nhớ đến thơ thì bao giờ cũng thế, bài "Thơ con cóc" lại hiện ra, sừng sững, án ngữ hết mọi nẻo đường, không cho bài thơ nào khác có được cái quyền được ngâm nga nữa.
Mà quái thật. Đâu phải tôi không biết đó là một bài thơ dở, cực kỳ dở, hơn nữa, với người Việt Nam, còn là điển hình của cái dở chung. Mỗi lần bắt gặp bài
thơ nào kém cỏi, chỉ có vần điệu ê a mà tình ý hoặc rỗng tuếch hoặc nhạt nhẽo, người Việt chúng ta - trong đó có tôi, dĩ nhiên - thường có thói quen phán: "Thơ con cóc!". "Thơ con cóc", do đó, được coi là lời chê bai nặng nề nhất, một sự phủ định hoàn toàn.
Tôi biết. Biết vậy mà vẫn bị nó ám ảnh mãi, nó không đi. Nó cứ phục kích đâu đó, trong một ngóc ngách nào đó của tâm hồn, chực có cơ hội, những lúc "tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn", lại hiện ra, thoạt đầu, như một sự nghịch ngợm, sau, dần dần, thật lạ lùng, cứ như một lời đồng điệu.
Vâng, như một lời đồng điệu. Tôi mơ hồ cảm thấy bài "Thơ con cóc" đã nói hộ dùm tôi bao nhiêu niềm u uẩn, cứ day dứt trong lòng. Những nỗi niềm ấy nhoi nhói đòi phát ngôn, đòi tìm tri ấm mới sau khi đã giã từ những người bạn cũ, rất mực hiền lành, chỉ quen một điệu "ví dầu cầu ván đóng đinh ... ôi nắng vàng sao mà nhớ nhung..." Từ sự cảm nhận mơ hồ này, dần dần, tôi khám phá ra một điều, là, trái hẳn những định kiến quen thuộc của chúng ta lâu nay, bài "Thơ con cóc" không chừng là một bài thơ haỵ
Mà đâu chỉ có một mình tôi nhận ra điều đó.
Dường như, tự thâm tâm và một cách thiếu tự giác, rất nhiều, nếu không nói là hầu hết người Việt Nam đều công nhận như thế. Có hai chứng cứ: một là, mọi người
đều ghi khắc mãi bài thơ ấy vào trí nhớ; hai là, mọi người đều coi đó là điển hình của cái dở chung. Trong số những bài thơ khuyết danh tại Việt Nam, dễ không có bài thơ nào được nhiều người nhớ như bài "Thơ con cóc". Ngay cả những người hoàn toàn hờ hững với thơ ca cũng thuộc lòng bài thơ ấỵ Trong ngôn ngữ của chúng ta, chữ "thơ con cóc" được dùng để chỉ sự nôm na, cọc cạch cũng như chữ
Hoạn Thư chỉ sự ghen tuông, chữ Thúc Sinh chỉ sự sợ vợ, chữ Tào Tháo chỉ sự gian hùng. Hai sự kiện này hoàn toàn mâu thuẫn với những lời lẽ bỉ thử chúng ta dành cho bài "Thơ con cóc" vì lý do giản dị: một tác phẩm văn học đã trở thành điển hình và được mọi người, từ thế hệ này qua thế hệ khác, từ thời đại này qua thời đại khác, ghi nhớ thì không thể nào dở được. Trong khi cái dở, nói như Hoài Thanh, không tiêu biểu gì hết (1), điển hình, một thuật ngữ quen thuộc trong trào lư Tân cổ điển, được Engels và sau đó, giới nghiên cứu văn học mác xít mượn
lại, là cái gì có tính khái quát cao, thể hiện bản chất sự vật, là đại diện cho số đông và do đó, chỉ có thể là kết quả của tài hoa và trí tuê.. Hạng người đểu giả
và đồi bại trong tình yêu bao giờ cũng nhan nhản trong cả cuộc đời lẫn văn chương ở mọi thời nhưng phải đợi đến ngòi bút thiên tài của Nguyễn Du, trong vài câu, với vài nét chấm phá, mới thành một điển hình: Sở Khanh.
Hạng người hợm mình và láu cá hẳn không hiếm trong xã hội Việt Nam, đặc biệt trong những buổi giao thời, được nhiều nhà văn quan tâm phản ánh, nhưng phải đợi đến ngòi bút sắc sảo của Vũ Trọng Phụng nó mới thành một điển hình: Xuân tóc đỏ. Khuôn mặt "hao hao như mặt lợn, trên đó gắn cái mũi vừa ngắn, vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi nhưvỏ cam sành, một đôi môi như miếng thịt trâu xám ngoách "phải nhờ Nam Cao mới trở thành một điển hình cho cái xấu nói chung, cái Xấu viết hoa: Thị Nở. Về phương diện giá trị điển hình, hình tượng con cóc không hề thua kém hình tượng Sở Khanh, Xuân tóc đỏ hay Thị Nở. Về phương diện sức sống, nó cũng đã vượt qua bao nhiêu thử thách, từ đời này qua đời khác, cứ tồn tại hoài. Không ngoa chút nào nếu gọi "Thơ con cóc" theo cách nói quen thuộc đã thành sáo ngữ của chúng ta là bài thơ "vượt thời gian". Nhà văn Nhất Linh, trong quyển "Viết và đọc tiểu thuyết", đã coi tính chất "vượt thời gian" là cơ sở chắc chắn nhất để xác định một tác phẩm lớn. Nhà thơ Xuân Diệu có cách ví von khá thú vị:
"Chiếc thuyền thơ thả trong biển thời gian, lúc đầu mới
hạ thủy còn chao lên chao xuống, gió bão từng kỳ làm chòng
đi chành lại, cứ cho thăng trầm mỗi đợt là mất hai mươi
năm đi, thì trải qua năm đợt hai mươi năm, mà vẫn cứ
giong lèo giương buồm phơi phới, như vậy có thể nói
được rằng: từ đây vào bất tử được rồi" (2).
Bài "Thơ con cóc" ra đời đã lâu, lâu lắm, được Trương Vĩnh Ký sư tập, in trong quyển "Chuyện đời xưa" xuất bản lần đầu tiên năm 1866, cho đến bây giờ, vượt
xa thời hạn Xuân Diệu đã nêu, vẫn còn âm vang trong lòng mọi người, còn gì mà ngờ nữa.
Tôi đoán, sẽ có người biện bạch, cho hiện tượng "vượt thời gian" của bài "thơ con cóc" xuất phát từ những nguyên nhân khác, không phải là giá trị nghệ thuật của nó, chẳng hạn, vì ngắn nên dễ nhớ, vì nó dở đến cực độ của cái dở hoặc vì nó gắn liền với một câu chuyện tiếu lâm nổi tiếng (3). Theo tôi, những luận cứ này đều không vững. Đồng ý ngắn thì dễ nhớ nhưng không phải cứ hễ ngắn là được người ta nhớ. Thơ 14 chữ của Thi Vũ hoặc thơ mini của Trần Dần, chẳng hạn. Còn cái dở thì hiếm gì, đầy dẫy, có bài nào được nhớ đâủ Trong ngôn ngữ xưa nay, chúng ta thường nói: làm thơ hay như Đỗ Phủ, phóng túng như Lý Bạch, giản dị như Bạch Cư Dị, đẽo gọt kỳ khu như Giả Đảo, nhưng không hề có cách nói nào đại loại như làm thơ dở như ông A bà B. Tuyệt đối không. Đã dở thì bị tuyệt vong, bị tiêu tán tức khắc, không còn lại gì cả, kể cả một cái tên, đừng nói gì là nguyên vẹn tác phẩm. Bài "Thơ con cóc" được tồn tại cũng không phải nhờ câu chuyện tiếu lâm gắn liền với nó nếu không muốn nói, ngược lại, câu chuyện tiếu lâm ấy sở dĩ còn được lưu truyền là nhờ bài "Thơ con cóc". Có ba lý do để khẳng định điều này: một là, nếu bỏ bài thơ đi, câu chuyện sẽ trở thành hoàn toàn nhảm nhí và vô nghĩa; hai là, đã nhiều người dùng lại câu chuyện ấy, chỉ thay đổi những lời thơ xướng họa, có những lời thơ tục, vui và ngộ nghĩnh hơn bài "Thơ con cóc" nhiều (4), song tất cả đều rơi hút vào quên lãng; ba là, rất nhiều người chỉ nhớ bài "Thơ con cóc" nhưng lại không nhớ được câu chuyện tiếu lâm kia,
nghĩa là, nói cách khác, với họ, bài "thơ con cóc" được ghi nhận như một tác phẩm độc lập.
Như vậy, có thể nói, qua việc nhớ bài "thơ con cóc", việc coi "thơ con cóc" như là một điển hình của cái dở, từ trong vô thức, chúng ta đã thừa nhận giá trị của nó, đã linh cảm được đó là một bài thơ haỵ Song có lẽ vì cái hay của nó quá lạ, khác hẳn những cái hay chúng ta quen thưởng thức, cho nên lý trí chúng ta tự nhiên đâm ngờ vực, cuối cùng, lý trí thắng thế: bài thơ bị liệt vào loại dở. Sự hàm oan của bài "Thơ con cóc", do đó, gắn liền với sự hàm oan của một quan điểm thẩm mỹ quen thuộc, đang giữ vai trò thống trị trong sinh hoạt văn học
nghệ thuật lâu naỵ
Bài "Thơ con cóc" hay ở chỗ nào.
Trước hết và có lẽ cũng hiển nhiên hơn hết, đó là bài thơ hay nhất trong tất cả những bài thơ miêu tả cái dở, cái kém nghệ thuật và kém thẩm mỹ. Ở mức độ nào
đó, có thể coi "thơ con cóc" cũNg tương tự bức chân dung Thị Nở của Nam Cao Nếu Thị Nở là điển hình của cái Xấu, Thơ con cóc sẽ là điển hình của cái Dở. Chỉ riêng ở khía cạnh này, Thơ con cóc đã là một cái gì khá mới mẻ và đầy táo bạo, khác hẳn mỹ học truyền thống vốn đồng nhất cái đẹp của tác phẩm nghệ thuật với cái đẹp của đối tượng được tác phẩm nghệ thuật miêu tả, từ đó, hình thành một lối đi độc đạo trong sáng tác: mọi người đều chăm chăm chọn những nhân vật đẹp, những khung cảnh đẹp. Văn học dân gian và tiểu thuyết thoát ly ra khỏi quan điểm hẹp hòi này khá sớm có lẽ do bản chất dân chủ của chúng. Thơ cứ đắm đuối mãI trong cõi mộng mợ Cái xấu, cái tầm thường bị gạt qua một bên, trở thành lãnh địa dành riêng cho thơ trào phúng.
Ngay trong giới hạn của thơ trào phúng, cho đến nay, người ta cũng chỉ thành công trong việc khắc họa những cái xấu theo nghĩa đạo đức học hoặc xã hội học, tức những nhân vật, những sự kiện lố bịch, nhố nhăng, chướng tai gai mắt, nhưng lại không thành công trong việc miêu tả cái xấu theo nghĩa thẩm mỹ học. Tất cả những bài thơ phê phán cái dở đều ... khá dở. Còn lại, chỉ còn lại trong suốt
lịch sử văn học Việt Nam, hai câu thơ này của Hồ Xuân Hương:
Một đàn thằng ngọng đứng xem chuông
Chúng bảo nhau rằng: ấy ái uông.
Nhưng Hồ Xuân Hương, trong hai câu thơ này, không có chủ tâm nói về cái dở. Bà chỉ nhằm chế diễu sứ bất tài mà thôi.
Như thế, có thể coi bài "Thơ con cóc" là bài thơ duy nhất thành công trong việc nêu bật đặc điểm của những bài-thơ-thi.-nở ê hề, xưa cũng như nay, trong cũng như ngoài nước.
Tuy nhiên, giá trị bài "thơ con cóc" không phải chỉ có như vậỵ Đọc bài thơ một cách nghiêm chỉnh như đọc một bài thơ trữ tình và quên đi câu chuyện tiếu lâm ngớ ngẩn chung quanh nó, chúng ta sẽ phát hiện ra một số điều rất la.
Trước hết, về phương diện kết cấu, bài thơ rất ngắn, chỉ có sáu câu, lại được cắt ra làm 3 đoạn. Câu đầu của đoạn sau lặp lại nguyên vẹn câu cuối của câu
trước. Thành ra, trừ câu đầu và câu cuối, tất cả bài thơ còn lại đều xuất hiện hai lần, cách nhau một quãng ngắt hơi, một quãng im lặng dài vì là thuộc hai đọan thơ
khác nhaụ Cái quãng ngắt hơi ấy tạo ra cảm giác nghiêm trang, trịnh trọng cho cái động tác được miêu tả. Đây chỉ là kỹ thuật thông thường khi kể chuyện, đặc biệt những chuyện có vẻ ly kỳ, rùng rợn. Thế nhưng, khác với các câu chuyện ma, chẳng hạn, sau mỗi lần người kể im lặng để tạo tâm thế căng thẳng, hồi hộp cho người nghe hoặc người đọc là một chi tiết bất ngờ, hoàn toàn bất ngờ, bài "thơ con cóc", ngược lại, sau mỗi lần ngắt hơi, lại lặp lại nguyên văn điều đã nóị Điều này tạo nên một cảm giác nghịch lý: nó vừa nghiêm trang, trịnh trọng lai vừa
rất nhàm, rất nhảm.
Tính chất nghịch lý ấy lại được nhìn thấy ở một phương diện khác: hình tượng "con cóc", lặp đi lặp lại sáu lần, chiếm nửa số lượng từ vựng trong bài, luôn
luôn đứng làm chủ ngữ trong mọi câu thơ, nổi bật, uy nghi, vừa như một tượng đài lại vừa như một quyền lực.
Nửa số từ vựng còn lại chỉ vừa đủ để diễn tả bốn động tác căn bản của con cóc: ở trong hang, nhảy ra, ngồi lại và cuối cùng, nhảy đị Những động tác này không
những nhàm, nhảm và còn vô nghĩa nữạ Sự vô nghĩa này lại được cố tình trình bày một cách trịnh trọng: yếu tố hài hước của bài thơ được khơi dậy từ đây; lý do chính khiến "thơ con cóc" bị coi là điển hình của cái dở nằm ở đâỵ Và cũng từ đây, chúng ta thấy được chủ đề của bài thơ: nó không phải là bài thơ tả con cóc mà, qua con cóc, bài thơ nói về những sự trịnh-trọng-vô-nghĩa.
Sự kết hợp giữa hai yếu tố trịnh trọng và vô nghĩa góp phần mở rộng trường liên tưởng của bài thơ:
với loài cóc, chỉ có thể có sự vô nghĩa chứ không có sự trịnh tro.ng. Trịnh trọng là khái niệm dùng cho con người, một loài vật có trí tuệ và khả năng tự giác để gán cho hành động của mình như một giá trị nào đó có khi chính nó không có.
Bài "thơ con cóc", như thế, đang nói về con người. Về tôi. Về chi.. Về anh. Về tất cả chúng ta. Trong cuộc đời, chúng ta làm bao nhiêu công việc, đôi khi, một cách
cực kỳ nghiêm cẩn. Chúng ta đắn đo trước khi khởi sự Đã đành. Chúng ta còn có thói quen tự chiêm ngưỡng mình lúc đang hành đô.ng. Chúng ta tự khoác lên chúng ta cơ man nào những hào quang lấp lánh. Chúng ta lạm dụng tính từ để miêu tả, để tô vẽ việc làm của chúng tạ Cuối cùng, chúng ta chỉ sống với sự diễn dịch về cuộc đời chứ không phảI với chính cuộc đời. Huyền thoại lên ngôi. Ảo
ảnh che khuất hiện thực. Lê Duẩn và những người lãnh đạo Đảng cộng sản Việt Nam vào năm 1975, khi hứa hẹn chỉ trong vòng 10, 15 năm Việt Nam sẽ trở thành một cường quốc, là nạn nhân của chính cái nhìn tự mê hoặc của họ: thay vì nhìn đất nước Việt Nam như một xứ sở tan nát sau chiến tranh khốc liệt và dai dẳng, họ chỉ nhìn nó như là sự anh hùng và sự sáng suốt, những khả năng có thể làm được phép lạ Hiện nay, Đảng cộng sản cứ tiếp tục sống trong thế giới phi thực ấy khi họ khăng khăng khẳng định chỉ có họ mới đủ sức cứu vãn đất nước và một mực từ chối yêu cầu dân chủ hóa chế đô.. Và cả chúng ta nữa, liệu chúng ta có thoát khỏi sự diễn dịch về hành động bỏ nước ra đi của chúng ta để nhìn thẳng vào thực tế của cuộc đờỉ Bài "thơ con cóc" nhắc nhở chúng ta một sự thật: cuộc đời là cái nó là chứ không phảI cái nó được nghĩ là. Bỏ hết những tính từ lộng lẫy, những sự diễn dịch đầy chủ quan, và do đó, đầy ảo tưởng, cuộc đời nào cũng chỉ còn lại vài động tác căn bản, đại khái nhảy vào, nhảy ra, thế thôị Ừ, thì cuối cùng cũng chẳng ra làm sao; từ Indonesia nhảy vọt qua Pháp, rồi từ Pháp lại nhảy vọt qua Úc, tưởng làm được điều gì ghê gớm lắm; té ra, không, chỉ ngồi ỳ một chỗ với áo cơm, với nợ nần, với mộng tương, với nhớ nhung lan man, chờ một
ngày lại nhảy đi nữa.
Mà đi đâủ Bài thơ mở ra bằng một không gian hẹp, xác định và không chừng ấm áp lắm: cái hang. Các động từ kế tiếp đều là những động từ chỉ phương hướng,
rõ ràng: nhảy ra, ngồi đó. Ở câu cuối cùng, bài thơ đóng lại bằng một động từ không phương hướng để mở ra một không gian vô định: nhảy đi Đi đâu? Ai mà biết. Chỉ nhảy đị Vậy thôị "Bể vô tận sá gì phương hướng nữa" (Vũ Hoàng Chương). Trời đất bao la, ai hơi đâu theo dõi cóc làm gì. Khác với tất cả những từ ở trên kết thúc bằng những nguyên âm mở (a/o), động từ "nhảy đi" kết thúc
bằng một nguyên âm hẹp, hẹp nhất trong các nguyên âm: "i".
Nó gợi nhớ cái âm hao áo não ê chề trong thơ Tú Xương ngày nào:
Tấp tểnh người đi, tớ cũng đi
Cũng lều cũng chõng cũng vô thi
(Đi thi)
Bụng buồn còn biết nói năng chi
Đệ nhất buồn là cái hỏng thi
(Thi hỏng)
Con đường đi vào cõi Hư Không mênh mông và tịch lặng, như thế, lại là một con đường hẹp. Và ngậm ngùi. Vô cùng ngậm ngùi.
Trong văn học dân gian, rất gần với bài "Thơ con cóc" là bài ca dao:
Cái kiến mày đậu cành đào
Leo phải cành cộc leo vào leo ra
Cái kiến mày đậu cành đa
Leo phải cành cộc leo ra leo vào
hoặc bài đồng dao:
Ông Nỉnh ông Ninh
Ông ra đầu đình
Ông gặp ông Nảng ông Nang
Ông Nảng ông Nang
Ông ra đầu làng
Ông gặp ông Nỉnh ông Ninh
Bài đồng dao này được nhà văn Bình Nguyên Lộc khen hay, hơn nữa, còn có ngầm ý bảo Tản Đà cũng không thể làm nổi (5). Tôi đồng ý. Có điều, chủ đề của bài đồng dao chỉ là sự chật chội, tù túng, quẩn quanh trong đời sống cộng đồng thôn xã Việt Nam ngày xưa cũNg như chủ đề bài ca dao trên chỉ là sự bế tắc, cùng quẩn, khốn khó của những thân phận con ong cái kiến trôi giạt giữa đờị Nó
không có cái "bận tâm lớn", cái "băn khoăn siêu hình" - chữ của nhà văn Võ Phiến (6) - như bài "Thơ con cóc". Ở phương diện này, có lẽ gần hơn với bài "Thơ con cóc" là bài "một mình đi luồn vô luồn ra trong núi chơi" của Nguyễn Đức Sơn:
Khi thấm mệt tôi đi luồn ra núi
Cuối chiều tà chỉ gặp cỏ hoang sơ
Bước lủi thủi tôi đi luồn vô núi
Nghe nắng tàn run rẩy bóng cây khô
Chân rục rã tôi đi luồn ra núi
Hồn rụng rời trước mặt bãi hư vô
Nguyễn Đức Sơn loăng quăng líu quíu đi luồn vô luồn ra trong núi cũng giống như con cóc cứ nhảy, rồi ngồi, rồi lại nhảy đị Thế thôị Hai bài thơ đều có cùng một chủ đề: sự vô nghĩa của kiếp ngườị Di đâu cũng thấy hư vộ Chất ngất trước mắt. Rợn ngợp trong lòng.
Cùng một chủ đề, nhưng rõ ràng bài "thơ con cóc" mạnh và sắc hơn bài thơ của Nguyễn Đức Sơn nhiều. Họ Nguyễn tuy mỏi mệt và tuyệt vọng đến não nề, nhưng tâm hồn ít ra cũng còn chút thanh thản đủ để nhìn ngắm ngoại cảnh chung quanh mình, từ bãi cỏ, cành cây đến nắng tàn; hơn nữa, còn chú ý đến thời gian, thoạt đầu, chỉ là chiều tà, sau, dần dần, biến thành hoàng hôn đang thoi thóp.
Chút điểm trang trong hình thức câu thơ, cũng đủ làm cho cảm xúc của Nguyễn Đức Sơn nhẹ đi, lênh rạ Như một niềm hiu hắt. Chỉ là một niềm hiu hắt. Mà như thế bài thơ lại có cái gì chênh vênh: hình tượng đi luồn vô, luồn ra trong núi
như muốn nói điều gì dữ dội hơn nhiều.
Bài "Thơ con cóc", ngược lại, trần trụi tuyệt đối. Như một cành gai. Không có đến lá, đừng nói gì đến hoa. Nó thô tháp. Nó mạnh bạo. Nó sần sùi. Và cũng có
thể nói, nó tàn nhẫn nữạ Nó xóa bỏ hết mọi son phấn và loại trừ hết tất cả cảm xúc thừa thãi để bắt người đọc một mình sững sờ đối diện với sự vô nghĩa của
cuộc đờị Không thể có thứ ngôn ngữ nào giản dị hơn thế nữa. Nó có phần giống thứ ngôn ngữ Albert Camus dùng khi viết "Người Xa Lạ": rời, tẻ, lạnh, không chỉ những từ thêu thùa, đẩy đưa mà cả những từ nối, những từ có chức năng diễn giải, phân tích cũng bị tước hết.
Không phải tôi chủ trương văn chương, muốn hay, phải cực kỳ giản di.. Có cái đẹp giản dị có cái đẹp đài các, đầy son phấn. Ở đây, vấn đề không phải là từ ngữ mà là thái độ: đặc điểm nổi bật nhất của bài "Thơ con cóc" là sự tự kiềm chế khi nói đến một chuyện cực kỳ bi thảm.
Các nhà phê bình văn học hay đả kích trường phái thơ-thị-nở vụng về, ngọng nghịu hoặc trường-phái-thơđdồ-chiểu khệnh khạng, lúc nào cũng lên gân, làm thơ cứ như giảng bài hoặc như bắn súng mà thường quên đi hoặc có khi đồng tình với trường phái thơ-thúy-kiều đến nay vẫn là dòng chủ đạo trong nền thơ Việt Nam, đẹp thì cũng có thể gọi là đẹp, nhưng là một cái đẹp rất sáo, rất cũ, đặc biệt, rất ru em và rất dầm dề. Ru em ở nhạc điệu: lúc nào cũng du dương, cũng nhè nhẹ, cũng à ơị Dầm dề ở cảm xúc: động một chút là thở than, là rơi nước mắt, là "Ôi Kim lang, hỡi Kim lang."
Việt Nam không phải là dân tộc duy nhất theo "đạo" thúy kiều. Đó là hiện tượng khá phổ biến trên thế giới ở thế kỷ trước, gắn liền với chủ nghĩa lãng mạn, xuất phát từ cái nhìn duy cảm, thói quen thi vị hoá và niềm say mê gãI những vết mụn âu sầu trong tâm hồn mình. Thoạt đầu, nó là một cuộc cách mạng, chống lại tính duy lý, tính chất quy phạm, sự sùng bái cá đẹp vĩnh cửu và bất biến của chủ nghĩa cổ điển, mở ra con đường mới cho văn học bằng cách đưa ra một cái nhìn mới đối với thiên nhiên, nhưng càng về sau tính chất sáng tạo càng phôi pha dần, các nhà thơ biến thành những chuyên viên đi sụt sùi trước những nấm mồ vô chủ, khóc lặng lẽ dưới mưa, ngẩn ngơ khi hoàng hôn xuống, lâu lâu lại gào lên não nuột:
Bữa nay lạnh, mặt trời đi ngủ sớm
Anh nhớ em, em hỡi, anh nhớ em ...
Ở Tây Phương, người ta từ bỏ thói quen sướt mướt này khá sớm. Ngay từ cuối thế kỷ XIX, các nhà thơ trong nhóm Thi Sơn (Parnassians) của Pháp đã chủ trương đè nén cảm xúc và đề cao cái nhìn khách quan trong thơ; từ đầu thế
kỷ XX, các nhà thơ thuộc phái Duy hình tượng (Imagism) của Anh và Mỹ đề ra mỘt số nguyên tắc làm thơ, trong đó, về phương diện ngôn ngữ, nguyên tắc đầu tiên là không dùng tính từ, những từ, theo họ, chỉ làm nhão cảm xúc chứ không
gợi ra điều gì cả; T.S.Eliot đưa ra quan niệm phi ngã trong thơ: nhà thơ không phải là người có một cá tính để thể hiện mà là người có một phương tiện đặc biệt để dùng: ngôn ngữ. Riêng ở Việt Nam, chủ nghĩa lãng mạn được du nhập khá muộn màng, từ đầu thập niên 30, từ đó, nói cứ mãi mãi giữ địa vị thống trị trong thợ Những thành tựu huy hoàng của Thơ Mới đã điều kiện hóa cách cảm thụ văn học của chúng tạ Ý thức thẩm mỹ của chúng ta trở thành hẹp hòi, phiến diện và cứng nhắc. Trong khi nhiều nhà thơ vẫn còn loay hoay dưới bóng của Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử...phần đông độc giả của thơ vẫn mang nguyên tâm trạng và tâm thế của thời 32-45.
Thay đổi một cách cảm bao giờ cũng khó khăn hơn là thay đổi một cách nghĩ, do đó, nói chung, những sự thay đổi trong thơ bao giờ cũng chậm chạp và nhiều trăn trở hơn các lãnh vực nghệ thuật hoặc các thể tài văn học khác. Nói theo ngôn ngữ chính trị, không ở đâu có nhiều thành phần lạc hậu, bảo thủ và phản động như là thế giới thợ Từ thập niên 20, văn xuôi đã chuyển mình trong khi thơ cứ ì ạch mãi trong lối mòn. Đầu thập niên 30, tiểu thuyết Tự Lực Văn Đoàn ra đời được hoan nghênh tức khắc, nhưng cùng lúc, phong trào Thơ Mới xuất hiện kéo theo bao nhiêu là tiếng la ó, phản đối, phần lớn từ những người làm thơ hoặc tự nhận là yêu thợ Cuối thập niên 50, ở miền Nam, chúng ta làm thân dễ dàng với câu văn xuôi của Mai Thảo song đến tận cuối thập niên 70 và không chừng cho đến cả hiện nay nữa, rất nhiều người trong chúng ta vẫn ngỡ ngàng trước những câu thơ của Thanh Tâm Tuyền. Sau năm 1975, ở hải ngoại, chúng ta đón nhận sự táo bạo trong truyện ngắn của Trần Vũ một cách đầy thiện cảm nhưng lại ngờ vực những cố gắng làm mới thơ của Chân Phương, Ðỗ Kh. Sau năm năm 1986, ở trong nước, truyện dài và truyện ngắn, đặc biệt là truyện ngắn, thay đổi khá nhiều với những thể nghiệm thông minh và tài hoa của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, riêng thơ, trừ một số ngoại lệ cực kỳ hiếm hoi, vẫn tiếp tục ầu ơ như cũ. Dường như, trong thơ, sau khi lột bỏ chiếc áo tứ thân, cho đến tận bây giờ, đa số chúng ta vẫn mặc hoài chiếc áo Le Mur, cái mốt của thời Thơ Mới. Thơ, do đó, thay vì sứ giả của tương lai, lại biến thành một thứ viện bảo tàng chất chứa các di chỉ của một thời xưa cũ, cái thời, nói như Thường Quán, trong bài "thơ xưa":
Xưa thơ niềm bình dị nắng trời cổ lục
Màu gió xanh câu hát níu câu hò
Chảy mãi suối nguồn núi sông uốn khúc
Nước đưa người qua bến nắng thơm tho ...
...Chỗ trú của thơ là nơi nào trong tóc bỏ đuôi gà
kia thầm lặng
Nắng thả rơi lên một lá trúc đào.
Buồn.
Nguyễn Hưng Quốc
ST !
D
and 
Comment