Thông Báo

**GreenHN** · 20-06-2010, 02:53 AM

Cái cười của Thánh Nhân - Nguyễn Duy Cần (tt)

[IMG][/IMG]

Nền văn Trung Hoa với "bách gia chư tử" đã phát triển rất mạnh. Người ta nhận
thất rõ ràng có hai luồng tư tưởng khác nhau xuất hiện: Phái cẩn nguyện (Lấy lễ,
nhạc, trang nghiêm, cung kính và nghị luận tuyệt đối một chiều làm chủ yếu), và
phái siêu thoát (lấy tự do phóng túng, trào lộng u mặc, nghị luận dọc ngang làm
yếu chỉ). Trong khi phái cẩn nguyện cúc cung tận tụy phó vua giúp nước, chăm
chăm lấy sự "sát thân thành nhân", "lâm nguy bất cụ" làm lẽ sống, nhưng nhóm
đồ đệ của Mặc Địch hay nhóm cân đai áo mão đồ đệ của Khổng Khâu, thì phái
siêu thoát lại cười vang... cho bọn khép nép chầu chực ở sân rồng còn kém xa
"loài heo tế", hoặc già như nhóm đồ đệ của Dương Chu, nhổ một sợi lông chân
mà đổi lấy thiên hạ cũng không thèm, hoặc coi nhân nghĩa như giày dép rách,
xem lễ là đầu mối của loạn ly trộm cướp...

Phái Nho gia có thuyết tôn quân nên bị nhà cầm quyền khai thác lợi dụng, nhân
đó mà có bọn hủ nho xuất hiện, được nhóm vua chúa nâng đỡ đủ mọi phương
tiện.

Nhưng, dù bị đàn hạc, bị bức bách đủ mọi hình thức, văn học u mặc chẳng
nhưng không bị tiêu diệt lại còn càng ngày càng mạnh. Đúng như lời Lão Tử:
"Tương dục phế chi, tất cố hưng chi". Cũng như văn trào lộng của nước Pháp ở
thế kỷ mười tám sở dĩ được phát đạt một thời với những ngòi bút trào lộng bất
hủ của Voltaire và Rousseau, phải chăng là "nhờ" nơi cái nhà ngục Bastille mà
được vừa tế nhị, vừa rực rỡ! "Họa chung hữu phúc" là vậy!

Nguồn tư tưởng phóng khoáng của Đạo gia quá to rộng như đại dương, không
sao đụng được trong những ao tù nhỏ hẹp, nó vượt khỏi thời gian không gian,
ôm chầm vũ trụ, siêu thoát Âm Dương... không ai có thể lấy ngao mà lường
biển. Cho nên tư tưởng Trung cổ về sau, dù đại thế của Nho gia được đề cao và
chiếm địa vị độc tôn, cũng không làm sao ngăn trở nó được. Văn khí của u mặc
hồn nhiên mạnh mẽ như giông to gió lớn, trước nó không một chướng ngại vật
nào có thể đứng vững.

Huống chi người Trung Hoa trí thức nào cũng có hai tâm hồn: Bên ngoài là một
ông Khổng, bên trong là một ông Lão. Nho Lão cùng ở trong một người mà
không bao giờ nghịch nhau. Hạng trung lưu, không một người Đông phương
nào, cả Trung Hoa, Nhật Bản hay Việt Nam mà đọc lên bài "Quy khứ lai từ" của
Đào Uyên Minh lại không biết thích thú, nhất là hạng người say mê trong con
đường nhập thế. Ngày có làm, thì đêm phải có nghĩ, đó là định luật của thiên
nhiên: "Nhật hạp nhật tịch vị chi biến". Văn học u mặc là "mở", văn học cẩn
nguyện là "đóng", nghĩa là khép kính trong vòng tiểu ngã, trong các giáo điều
luân lý tôn giáo, nguồn gốc sinh ra không biết bao nhiêu việc nhỏ nhen ích kỷ
và giả dối.
Văn học Trung Hoa, ngoài thứ văn học lăng miếu trong triều đình không kể, còn
điều là thứ văn học rất đắc thế cho tư tưởng u mặc.
Văn học trong miếu, thực ra, chưa đáng kể là văn học, vì nền văn học có linh
tính chân thật phải đi sâu vào tâm tư con người để khám phá và cởi mở những
khác vọng thầm kính của nó mà ước lệ giả tạo của xã hội cấm đoán. Để hòa
đồng với thiên nhiên phải tránh xa lối văn nhân tạo. Đó là đặc điểm đầu tiên của
u mặc.
Ở Trung Hoa, nếu chỉ có nền văn học cẩn nguyện của Nho gia đạo thống mà
thiếu nền văn học u mặc của Đạo gia, không biết văn học Trung Hoa sẽ cằn cõi
khô khan đến bậc nào, tâm linh người Trung Hoa sẽ sầu khổ héo hắt đến chừng
nào!
Nhận xét trên đây của nhà văn họ Lâm rất đúng, không riêng gì cho Trung Hoa
mà cho tất cả mọi nền văn học trên khắp địa cầu. Nhà văn Chamfort có viết:
"Triết lý hay nhất là hỗn hợp được sự vui đời mà trào lộng chua cay với sự
khinh đời mà độ lượng khoan hòa"

[IMG][/IMG]
U mặc là ngọn thanh phong trong những buổi trưa hè oi ả... của cuộc đời!
Khổng Tử đi hỏi lễ Lão Tử. Lão Tử nói: "Lời nói của ông là lời nói của những
kẻ nay đã xương tàn cốt rụi. Vả, người quân tử đắc thời thì đi xe, không đắc thời
thì tay vịn nón lá mà đi chân. Ta nghe rằng kẻ buôn giỏi khéo giữ của quý như
không có gì, người quân tử đức thạnh, dung mạo như người ngụ Họ khác với cái
kiêu khí và đa dục của ông. Thái sắc ấy và dâm chí ấy không ích lợi gì cho ông
cả! Ta sở dĩ báo cho ông biết có bấy nhiêu thôi".
Đoạn văn trên đây của Tư Mã Thiên nói về Lão Tử và Khổng Tử, có cái ý vị
trào lộng mà chua cay của người thời chiến quốc đối với hạng người thích làm
thầy đời, chưa thể là văn u mặc thượng thừa. Phái siêu thoát, nếu lại nhập vào
dòng yếm thế và phẫn thế, sẽ mất lần đi cái tinh thần chân chính của u mặc. Căn
cứ vào tiêu chuẩn này, ta có thể nhận thấy rằng sách của Trang Tử gồm cả thảy
ba mươi ba thiên, nhưng chỉ có nội thiên là toàn bích, phản ảnh đúng tinh thần u
mặc thượng thừa của Trang Châu mà thôi. Các thiên chương khác, cũng có một
số mà giọng trào lộng không kém Trang Châu, nhưng lại có giọng chua cay
phẫn the (có thể do các tay Trang học, đạo theo lối văn u mặc của Trang), nên
kém xa thần thái siêu thoát của Trang, như ở Thiên đạo chích chẳng hạn.
Khổng Tử lắm lúc cũng tỏ ra tinh thần u mặc: Sau một thời gian bôn ba thuyết
khách, cốt đem đạo học truyền bá cho hàng đế vương mà không thấy ai biết
dùng đạo mình, bèn than: "Dư dục vô ngôn. Thiên hà ngôn tai!". Rồi khi bị dồn
vào thế kẹt, lại trào lộng tự bảo "tri kỳ bất khả nhi vi chi!!"
Bởi vậy, điều mà ta thích ở Khổng Tử, đâu phải lúc ông thiếu thời, sớm được
thành công, đầy hăng say và tiểu khí ra tay giết Thiếu Chính Mão, mà chính ở
vào lúc liên miên thất bại nhưng không mất vẻ trào lộng, thời mà ông không
muốn chỉ "làm trái bầu treo lủng lẳng mà không ăn được!!". Vậy mà bọn hủ nho
chỉ biết thích thú vỗ tay hoan nghênh cái ông Khổng Tử giết Thiếu Chính Mão,
mà không biết thích cái ông Khổng Tử, vời cái cười trào lộng, khen cái chí của
Tăng Điểm " Tắm sông Nghi, hứng gió ở nền Vũ Vu, trên đường về, cùng nhau
nắm tay ca hát!" Nghĩa là họ chỉ biết thích cái ông Khổng bên ngoài của ông
Khổng, mà không biết thích cái ông Lão ở bên trong của ông Khổng, cái ông
Khổng "tòng ngô sở hiếu"!
Về sau Mạnh Tử cũng còn giữ được cái tính chất khôi hài khi ông " vượt bức tường đông để ôm chầm người con gái", điều mà bọn sĩ phu về sau không bao giờ dám hở môi.
Đến sau này, bọn hủ nho lại càng ngày lại càng kém, không đủ để bàn đến.
Ngay như Hàn Phi Tử, tuy có tính cách trào lộng, nhưng lại thiếu sự nhẹ nhàng
tự nhiên, nên cũng không sao theo kịp u mặc. Đến như bọn Đông Phương Sóc,
Mai Cao đều chỉ là hạng người hoạt kê trào phúng, chưa có đủ bản sắc u mặc
thượng thừa.
Mãi đến Vương Bật, Hà Án với tinh thần phóng khoáng của lão Trang, lại thêm có nhóm Trúc Lâm thất hiền tiếp tục khởi xướng, nên mới mở ra được cái phong thái thanh đàm, quét sạch được cái khí vị nặng nề móc meo của hủ nho thời ấy.
Trong cái không khí tự do đó, tư tưởng đời Chu Tần được cơ hội khai phóng,
biến thành một phong trào hoạt đàm tự thích, như cây cỏ được cái nắng mùa hạ
mà xum xuê, để rồi tiến sâu vào cảnh vật mùa thụ Kết quả là cuối đời Tấn, một
nhà thơ trào lộng u mặc thành thục Đào Tiềm xuất hiện. Theo nhà văn họ Lâm,
thì "cái vẻ đạm bạc tự thích của Đào Tiềm không giống cái vẻ cuồng phóng của
Trang Châu, cũng không có cái bi phẫn của Khuất Nguyên"
So sánh bài " Quy Khứ Lai Từ" của Đào Tiềm với các bài "Bốc cư", "Ngư phụ"
của Khuất Nguyên, tuy điều là những bài văn cao quý như hoa thơm cỏ lạ,
nhưng văn họ Đào không có cái hồn âm kịch liệt và ai phẫn của Khuất Nguyên.
Họ Đào, như họ Trang, đều chủ trương về với tự nhiên, nhưng đối với thế tục,
Đào không có cái bén nhọn như Trang. Đào không chịu " khom lưng, quỳ lụy vì
năm đấu gạo" mà thương xót cho mình quá ngu dại vì miếng ăn đem đổi nhân
phẩm của mình, còn Trang sinh thì lại cười vang cho bọn bon chen theo danh lợi
không hơn gì bò lợn được dưỡng nuôi để mà xẻ thịt!
Nói thế, đâu phải chê Trang mà khen Đào, là vì, sự thật, có nhiều thứ u mặc: U
mặc trong thi ca tự thích thì Đào là thủy tổ, mà u mặc trong văn nghị luận thì
Trang là tối cao. Bản chất của thi ca là nhẹ nhàng thanh nhã, cho nên Đào rất ôn
hòa là cái lẽ nó phải vậy. Họ Lâm cho rằng Trang Tử là thứ u mặc thuộc dương
tính, còn Đào Tiềm là thứ u mặc thuộc âm tính: Khí chất khác nhau mà thôi.
Người Trung Hoa chưa nhận thức rõ ràng ý nghĩa sâu xa và vai trò quan trọng của u mặc nên cho rằng u mặc cũng đồng nghĩa với hoạt kê trào phúng, khiến nên u mặc bị kẹt trong một phạm vi hoạt động co hẹp.
Sau Trang Tử, văn chương u mặc có tính khí ngang tàng không thấy tiếp tục
xuất hiện nữa. Là vì những tư tưởng phóng dật ấy bị thế lực đạo thống của Nho
gia và quyền uy của vua chúa áp đảo. Trong khoảng hai ngàn năm người viết
văn nghị luận đều phải theo đòi thánh hiền còn kẻ sĩ cầm bút cũng chỉ múa may
trong vòng Khổng Miếu. Nếu có thứ văn nghị luận nào mới mẻ, kiến giải có hơi
siêu phàm thoát tục liền bị coi là phản lại đạo đức, biện ngôn hay ngụy thuyết.
Thậm chí bọn đại sĩ phu còn quy cho Hà Án, Vương Bật về tội xúi giục thối lan
tràn của Kiệt Trụ, làm cho nhân nghĩ bị chìm đắm, nho phong mờ mệt, lễ nhạc
băng hoại. Sở dĩ nước Trung Hoa điên đảo, họ cũng đều quy tội cho u mặc gây
ra. Vương Lạc thanh đàm, vậy mà bọn hủ nho cho đó là triệu chứng diệt vong
của nước tấn. Sự thanh đàm còn chẳng được chấp nhận, thì còn ai dám chủ
trương nói đến chuyện " tuyệt thánh, khí chí", " tuyệt nhân, khí nghĩa!"
Các hủ nho có thể đem vứt bỏ văn học u mặc ra ngoài văn chương lăng miếu,
mộ bia, nhưng không thể vứt nó ra khỏi cuộc sống của con người, vì u mặc là
phần đặc biệt và quan trọng nhất của đời người. Dù là trong sinh hoạt của các
nhà đại nho, dù học là những người sáng tạo ra văn học cần nguyện trang
nghiêm đạo mạo bậc nào, trong những khi cùng bạn hữu đàm đạo, há chẳng có
những lúc cười đùa châm chọc nhau sao? Chính những phút ấy là những giấy
phút thần tiên, tâm hồn cởi mở và sống thật. Chỗ khác biệt giữa văn học cẩn
nguyện và văn học u mặc là văn cẩn nguyện thiếu cái "ướt át" của u mặc mà
thôi.
Trong nền văn học Việt Nam, mà thiếu văn chương lãng mạn u mặc của ca trù,
thử hỏi còn có cái gì là tự do sinh khí nữa! Vậy mà bọn đạo đức giả nước ta
không ngớt lên án là thứ văn chương du hí và vong quốc! Người ta đã kém
thành thật đối với mình.

(Sưu tầm trên net)

Thông Báo

Cái Cười Của Thánh Nhân - Nguyễn Duy Cần

Cái Cười Của Thánh Nhân - Nguyễn Duy Cần

Comment